Diyarbakır Ermenilerinin kültürü, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Kasım Ertaş tarafından kitaplaştırıldı. Diyarbakır'da devam eden 1'inci Amed Kitap Fuarı kapsamında düzenlenen imza gününe katılan Dr. Ertaş, Diyarbakır Ermenileri kitabının 4 yıllık bir çalışmanın ürünü olduğunu söyledi. Ertaş, "Müslümanlar ya da Ermenilerin başına bir felaket geldiği zaman birbirlerinin yardımına koşuyorlardı. Ermeniler kendi dillerinin yanı sıra Türkçe, Kürtçe ve Zazaca konuşmaktaydılar." dedi.

Tehcirin 100'üncü yılı dolayısı ile Ermeni meselesinin uluslararası alanda tartışıldığını anımsatan Ertaş, eserinde Türklerin ve Ermenilerin tarihteki ilişkilerine ışık tutmaya çalıştıklarını dile getirdi. Osmanlı arşiv belgeleri, şer'iyye sicilleri, salnâmeler ve seyahatnamelerden yararlandığını anlatan Ertaş, Ermenilerin, daha önce hâkimiyeti altında yaşadıkları hiçbir devlette Osmanlı'da sahip oldukları itibara sahip olamadıklarını vurguladı. Ertaş, Ermenilerin de bunu karşılıksız bırakmadığını, devletin iktisadi, idari, sosyal ve kültürel hayatında çok önemli görevler üstlendiğini belirtti. 19'uncu yüzyılın son çeyreğinde baş gösteren tatsız hadiselerin de Ermeni toplumunun önemli bir kısmı tarafından tasvip edilmediğinin altını çizen Ertaş, kitabında Diyarbakır Ermenileriyle ilgili birçok bilinmeyene yer veriyor. Ertaş, Osmanlı –Rus savaşından sonra yaraların sarılması ve askerlerin ihtiyaçlarının karşılanması için Ermeniler tarafından Osmanlı ordusunu ciddi bağışlar yapıldığını kaydetti. II. Abdülhamid döneminde yapılan Diyarbekir Hamidiye Sanayi Mektebi'nin inşaat sponsorluğunu da Ermeniler üstlendiğini anlatan Ertaş, " 93 Harbi olarak bilinen savaşta Ermenilerin, Osmanlı İmparatorluğu'na ihanet ettikleri ve Rusya ile beraber hareket ettikleri ifade edilerek Ermeni milleti topyekûn 'hain' ilan edilmektedir. Ancak dönemin çalkantılı siyasi ortamını göz ardı ederek ve Ermenilerin çok az bir kesimi tarafından gerçekleştirilen söz konusu hareketi bütün Ermeni milletine mal etmek bilimsel ve sağlıklı bir yaklaşım değil." diye konuştu.

Diyarbakırlı Ermenilerin o dönemde şehrin sosyal ve iktisadi hayatının hemen her alanında Müslümanlar ile beraber hareket ettiğini belirten Ertaş, şu bilgileri verdi: "Müslümanların başına bir felaket geldiği zaman yardıma koşuyorlardı. Kendi dillerinin yanı sıra Türkçe, Kürtçe ve Zazaca konuşmaktaydılar. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Diyarbakır'daki nüfuslarıyla ilgili Ermeni Patrikliği'nin rakamları Osmanlı'nın resmi kayıtlarıyla örtüşüyor. Patriklik, o dönem için Diyarbakır merkezinde 16 bin 352 Ermeni yaşadığını belirtiyor. Dâhiliye Nezareti'nin 1920 yılında yayınladığı 1914 yılına ait nüfus kayıtlarının yer aldığı 'Memâlik-i Osmaniye'nin 1330 Senesi Nüfus İstatistiki' adlı kitapçıkta ise Diyarbakır merkezinde Ortodoks Ermeni nüfusu 13 bin 970, Katolik Ermeni nüfusu bin 296 ve Protestanların nüfusunun ise bin 228 olduğu belirtiliyor. Bu kayıtlara göre Diyarbakır merkezindeki toplam Ermeni nüfusunun 16 bin 494 olduğu anlaşılıyor. Bu dönemde Diyarbakır merkezindeki toplam Müslüman nüfus ise yaklaşık 25 bin." CİHAN