1915 tehcirini ‘soykırım’ kabul ettirme uğruna yıllarca her türlü imkânı ortaya koyan diaspora Ermenilerinin Anadolu’ya göç konusunda da ilginç bir örgütlenmeye giriştiği ortaya çıktı. Diaspora Ermenileri, özellikle Birinci Dünya Savaşı sonrası yıllarda yurtdışından Anadolu’ya Ermeni göçünü örgütlemiş. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde ortaya çıkarılan yeni belgelere göre Büyük Ermenistan ideali için özellikle Avrupa’da ve Amerika’da örgütlenen siyasî partiler, varlıklı Ermenilerden para toplayarak “Anadoluya göç” için propaganda faaliyetlerine de girişmiş. Amaç, Avrupa genelinde dağınık hâldeki Ermenilerin Anadolu’ya yerleşmesini sağlamaktır. Ermeni partilerinin çabaları kısa sürede neticeye vermeye başlar. Bilhassa Amerika’dan Adana’ya yoğun Ermeni göçü gerçekleşir. Osmanlı idarecileri hareketliliğin farkındadır; ancak Birinci Dünya Savaşı sonrasının işgal şartları sebebiyle doğrudan müdahale edemez. Yine de gelenler, “aslî vatanlarına dönenler, Osmanlı ülkesinde yer değiştirenler ve yurtdışından göç edenler” diye tasnif edilerek bilgi edinmeye çalışılır. Emlak ve arazi satın alıp almadıkları ise özellikle incelenir. Ancak savaş şartlarında sağlıklı tespit yapıldığını söylemek mümkün değil. Zira çoğu Ermeni başka başka isimlerle toprak sahibi olur. SAHİL KENTLERİNE UYARI Aslında göçle ilgili hazırlıkların temeli daha Birinci Dünya Savaşı sırasında atılır. O dönemde İngiliz pasaportu taşıyan Ermenilerin İsviçre’den İtalya’ya geçtiği öğrenilir. Seyahatlerin İngilizlerin refakatinde gerçekleştiğini belirleyen devrin idarecileri, Ermenilerin Yunanistan’a, oradan da Osmanlı sahillerine çıkma ihtimali üzerinde durur. İsviçre Bern Büyükelçiliği’nin gönderdiği istihbarat çerçevesinde Aydın, Adana, Beyrut, Trabzon, Balıkesir, İzmit, Bolu gibi denize kıyısı bulunan yerlerdeki yetkililer de dikkatli davranmaları için uyarılır. Devrin İçişleri Bakanı Talat Paşa’nın 5 Temmuz 1917 tarihli Aydın, Adana, Beyrut, Haleb, Trabzon vilayetleriyle, Karesi, İzmit, Kudüs, Bolu ve Canik mutasarrıflıklarına gönderdiği vesika bu hususa açıklık getiriyor. Paşa, İngiliz pasaportu taşıyan Ermenilerin Osmanlı topraklarına çıkma ihtimalinden bahisle gerekli tedbirlerin alınmasını emrediyor. NÜFUS ÜSTÜNLÜĞÜ İÇİN GÖÇ PROPAGANDASI Birinci Dünya Savaşı sonrası Ermeni siyasî partileri Anadolu’ya yönelik hedef büyütür. Yurtdışından Ermeni göçü sağlamak için Avrupa’daki Taşnaksütyun teşkilatları yardım ve teşvik kampanyaları düzenler. Ermeni Patriği ve Ermeni Protestan Cemaati vekili de göçü teşvik eder. İstanbul ve diğer vilayetlerdeki Ermeni zenginlerinden ‘Ermeni devleti’ için bağış alınması da istenir. Hedef, 1 milyon lira toplamaktır. Tüm bu faaliyetleri haber alan devrin emniyet genel müdürlüğü (Polis Müdüriyet-i Umumîyesi) 21 Mayıs 1919 tarihli ‘gizli’ ibareli belgeyle meseleyi İçişleri Bakanlığı’na (Dahiliye Nezareti) bildirir. Mevzu Başbakanlığa (Sadaret) taşınır. Devletin istihbarat çalışmalarına rağmen Ermeniler göçten vazgeçmez. Emniyet’in 21 Mayıs tarihli vesikasından sadece 6 ay sonra bu sefer İçişleri Bakanlığı Elazığ Vilayeti’ni bu hususta uyarır. İdarecilerin elindeki bilgiler Ermenilerin Amerika’daki etkinliğini gösterir. Buradaki Ermenilerin önemli kısmı Anadolu’ya göç kararı alıp uygular. Adana, Sivas ve çoğunluk teşkil etmedikleri yerlere hızlı bir Ermeni akını başlar. Bakanlar Kurulu’nun (Meclis-i Vükela) “Ermeni yer değiştirmesinin engellenmesi”ni gerekli gören kararına rağmen idareciler göçü engelleyemez. Çünkü savaş sonrası ülke işgal kuvvetlerinin denetimindedir. AKSİYON