Amerikan banliyölerinde 2007 yılında mortgage kredilerinin ödenememesi ile başlayan krizin 2010 yılında Yunanistan'da mali krize yol açacağını kim düşünebilirdi? Ya da 1929'da New York'ta borsaların çöküşünün 1930'larda Avrupa'da faşistlerin yükselişine katkıda bulunacağını?

Dünya ekonomisi son derece karmaşık bir bağlantılar ağıdır. Her birimiz görebileceğimiz bir dizi doğrudan ekonomik ilişkiye sahibiz: Satın aldığımız mağazalar, maaşımızı ödeyen işveren, bize konut kredisi sağlayan banka gibi. Ancak iki veya üç seviye sonrasında, bu bağlantıların nasıl çalıştığını tam olarak bilmek imkânsızdır.

Koronavirüsün yayılmasına eşlik eden ekonomik felaket hakkında sinir bozucu olanı da bu. Önümüzdeki yıllarda, bu milyonlarca ağ bir kerede parçalanıp yok edildiğinde ne olup bittiğini belki ancak öğrenebileceğiz.

Konuyla ilgili haberinde Amerikan New York Times gazetesine konuşan Columbia Üniversitesi'nde tarihçi ve 2008’deki krizin küresel etkileri üzerine “Crashed” kitabını yazan Adam Tooze “Sıradan ekonomik aktivitelerimizi geri kazanabileceğimizi umuyorum, bu sadece sorunumuzun başlangıcı. Büyüklük sırasına göre alışık olduğumuz her şeyden daha büyük bir radikal belirsizlik dönemi.” şeklinde adlandırıyor günümüzde yaşananları.

Gazeteye göre “Bu belirsizlik ortamında dünyadaki ekonomik düzenin beş yıl, hatta beş ay içinde nasıl görüneceğine dair aşırı emin tahminlerde bulunmak elbette aptalca olacaktır.

Küreselleşen dünyada şirketler üretimi en verimli olduğu yere taşıyabiliyor, insanlar uçağa binerek neredeyse her yere gidebiliyor ve paranın en çok kullanıldığı yere akabiliyor. 

ABD'nin merkezinde olduğu bir dünya ekonomisi fikri, Çin'in yükselişi ile Amerika'nın milliyetçiliğe dönüşü arasında zaten dağılıyordu. Kovid-19 krizi muhtemelen bu süreci daha da hızlandıracak.” 

Council on Foreign Relations kıdemli uzmanlarından Elizabeth Economy, “Bir ülkenin başka bir ülkeye ne kadar güvenmek istediğine dair yeniden bir düşünce oluşacak” diyor.

Fransa Maliye Bakanı Fransız şirketlerini Çin ve diğer Asya ülkelerine daha az bağımlı olmaları için tedarik zincirlerini yeniden değerlendirmeleri çağrısında bulundu. ABD Gümrük ve Sınır Koruması, bazı tıbbi malzemelerin ihracatını kontrol altına alacağını duyurdu. Ve Cuma günü, Senatör Lindsey Graham, virüsü kontrol altına almamasından dolayı ABD'nin Çin hükümetinin sahip olduğu borcu iptal ederek cezalandırması önerisinde bulundu. Bu tür bir adım ABD Hazine bonolarının dünya finansal sisteminin temel taşı rolünü riske atacak bir adım olarak değerlendiriliyor.

Koronavirüs krizinden önce bile, küreselleşmenin sınırlarının daha açık hale gelmeye başladığı vurgulanan habere göre ticaretin küresel gayri safi milli hasıladaki payı 2008’de zirve yaptıktan sonra düşüş trendi izlemeye başladı. Başkan Trump'ın seçilmesi ve Çin ile ticaret savaşına girişmesi, çokuluslu şirketlerin faaliyetlerini yeniden düşünmeye sevk etti.

Çin, dünya için düşük maliyetli bir üretim merkezi olmaktan çıkıp, uçak ve telekomünikasyon ekipmanı gibi teknolojik açıdan gelişmiş ürünler üretmeyi amaçlayan bir strateji benimsedi. Bu ise Amerikalıları, Avrupalıları ve Japonları, fikri mülkiyet hırsızlığı korkusuyla Çin'de büyük yatırımlar yapmaya daha isteksiz hale getiriyor.

Morgan Stanley Yatırım Yönetimi'den küresel stratejist Ruchir Sharma, “Böyle bir krizden sonra doğal olarak insanlar yeni dönemler ve salgın sonrası dünyanın nasıl farklı olacağı hakkında konuşuyor” diyor ve ekliyor:

Küreselleşmenin bir döneminde - I.Dünya Savaşı ve 1918 grip salgını arasında küresel ticaretin gevşemesi - İngiliz sterlini üstünlüğünü yitirdiğinde, küresel finansal sisteminin yeniden şekillenmeye başladığı vurgulanan haberde şu görüşler dile getiriliyor: 

“Böyle bir şey bu kez de makul bir şekilde olabilir, ancak ilk işaretler başka bir yöne işaret ediyor: Dolar daha fazla küresel finansal sistemin merkezi haline geliyor. 

ABD Merkez Bankası yurtdışı bankacılık merkezlerine dolar pompalamalarını sağlayan 14 denizaşırı merkez bankası ile swap hatları açtı ve diğer ülkelerin Hazine bonolarını teminat göstererek dolar elde etmelerini sağlayan yeni bir program başlattı. Bu hareket, küresel dolar açığının dünya ekonomisini felç etmesini engelledi.”

İngiltere Merkez Bankası eski Başkanı Mark Carney, geçtiğimiz ağustos ayında merkez bankasındaki çalışanlara yaptığı konuşmada mevcut uluslararası para ve finansal sistemin derin dolar bağımlılığının sürdürülemez olduğunu savundu. Ancak New York Times’a göre salgının bu kusurlu sistemi sağlamlaştırma ihtimali de var.

“Dolar sistemi doğal olarak dengesizdir, ama bir bisiklet de öyle. Her ikisi de dengesizdir, ama eğer yetenekli bir binici iseniz harikadırlar. Ve Fed dolar hegemonya bisikletinin yetenekli bir binicisi olduğunu gösterdi.”

“Son 12 yılda, dünya sanki 1918-1939 dönemini yeniden yaşıyormuş gibi hissediliyor. O dönemde de küresel bir finansal çöküş vardı; otoriter yönetimler yükselişteydi; yeni bir ekonomik süper güç ortaya çıkıyordu (O zaman ABD, şimdi ise Çin); ve şimdi de bir salgın yaşanıyor. 

Bu krizin, dünya ekonomisi ya da başka bir şey için nereye gideceğini tam olarak bilemeyebiliriz. Ama net görünen bir şey var: Tarihin nasıl sona ereceğini bilmediğimiz zaman korkutucu olabilir.”