Ali Ekber Yıldırım / Dünya Gazetesi

Patates ve kuru soğan fiyatı bir kez daha gündemi sarstı. Fiyat tartışması yeni değil. Her yıl patates ve soğan fiyatı gündeme gelir. Bazen fiyat çok düşük olur. Çiftçi para kazanamadığı için patatesi, soğanı hayvanlara yem olarak yedirir veya ürünü tarlada bırakır. Ertesi yıl üretim azalır, fiyat çok yüksek olduğu için tüketici isyan eder. Fiyatın yüksek olması nedeniyle çiftçiler soğan patates eker ve bu sarmal devam eder.

Sorunun temelinde üretimdeki plansızlık ve tarım piyasalarındaki başıboşluk var. Devlet verdiği tarım desteği ile üretimi planlayabilir. Piyasayı düzenleyici önlemler alarak aşırı fiyat artışını veya düşüşünü önleyebilir.

Fakat, bunu yapacak bir mekanizma, bir düzen yok. Fiyat artınca hemen ithalat yapılıyor. Fiyat düşünce tüketim kampanyası ile askere, devlet kurumlarında çalışanlara soğan patates yedirilerek sorun geçici olarak çözülmüş görünüyor. Oysa, kısa süre sonra daha büyük sorunlarla karşı karşıya kalınıyor.

Çok uzağa gitmeye gerek yok, Mart ayı başında Türkiye Ziraat Odaları Birliği basın açıklaması yaparak depolarda bekleyen 400 bin ton patates tüketilmezse, yeşermeye başlayacağını ve çiftçinin büyük zarara uğrayacağını açıkladı. Bu açıklama yapıldığında patatesin fiyatı depoda 50 kuruştu.

Haziran ayına gelince ne oldu da patates bir anda azaldı ve fiyat 5-6 liraya çıktı?

Patates ve soğandaki fiyat artışının temel nedeni üretimdeki düşüş, hastalık ve iklim değişikliği. Son 3 yıldır patates fiyatı çok düşük seyretti. Dolayısıyla üretici zarar ettiği için patates ekimini azalttı. 2015’te 1 milyon 538 bin 787 dekar alanda patates ekimi yapılırken, 2017’de 1 milyon 428 bin 835 hektara geriledi. 2018’de bunun daha da düşük olduğu ifade ediliyor. Üretimdeki düşüşe bağlı olarak piyasada patates azaldı. Fiyat yükseldi.

Bir başka önemli neden hastalık. Patates mildiyösü (Phytophthora infestans), olarak bilinen hastalık nedeniyle verimin yarı yarıya azaldığı ifade ediliyor. Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanı Ahmet Eşref Fakıbaba hafta sonu CNN Türk'te Hakan Çelik'in programında Adana ve yöresinde 300 bin ton patates üretimi beklenirken 170 bin tona gerilediğini söyledi. Yağış nedeniyle tarlaya girip hasat yapılamadığını söyledi. Benzer bir durum kuru soğanda da yaşanıyor.

Erkenci patates üretiminin olduğu Adana, Ödemiş Hatay bölgesinde hem hastalığın ortaya çıkması hem de yağış nedeniyle patates hasadının gecikmesi piyasada ürünün azalmasına ve fiyatın yükselmesine neden oldu. Yakın zamanda Afyon, Niksar, Sandıklı bölgeleri devreye girince piyasaya daha fazla ürünün gelmesi ve fiyatın düşmesi bekleniyor. Fiyatın düşmesi sorunları çözer mi?

Fiyatın çok fazla düşmesi de sorun olacak. Çiftçinin üretime devam edebilmesi için tarlada patates fiyatının en az 2 lira civarında olması gerekiyor. Girdi maliyetlerindeki artış nedeniyle üretici 2 liraya satarsa para kazanabilecek.Yani patates 1 liraya düşerse, çiftçi üretimden vazgeçer ve ithalat zorunlu hale gelir.

Kuru soğan fiyatının yükselmesi de büyük oranda iklim değişikliğinden kaynaklanıyor. Soğanda iki ürün grubu var. Birisi kısa gün soğanı dediğimiz depolanması pek mümkün olmayan ve kısa sürede tüketilen, diğeri ise uzun gün soğanı olarak bilinen ve Nisan ayına kadar depolanabilen soğanlar. Üretimin az olduğunu ve depolarda soğan kalmadığını gören bazı tüccarlar kısa gün soğanının ilk olarak piyasaya süren Hatay Reyhanlı’daki tarlalarda soğanı satın aldı. Ramazan Bayramı öncesi 1 lira olan soğanı bayram sonrası 2.5 liraya çıkardı. Çiftçi para kazanamadığı için üretim zaten düşerken, piyasada oynanan bu oyunla kuru soğan fiyatı 7 liraya kadar çıktı. Amasya’da erkenci uzun gün soğanının da dolu yağışından olumsuz etkilenmesi piyasayı elinde soğan olan tüccara bıraktı. Polatlı’da 20-25 Temmuz’da soğan hasadı yapılıncaya kadar yüksek fiyatın devam etmesi bekleniyor. Polatlı soğanı piyasaya girdiğinde fiyat düşer.

Türkiye patateste ve kuru soğanda kendine yeterli ve bir miktar da ihracat yapıyor. Bugüne kadar bu iki üründe ithalat hiç olmadı, olmasına da gerek yok. İhracat için ise desteğe ihtiyaç var. Son 10 yıllık verilere göre, Türkiye yılda ortalama 1.5 milyon dekar alanda ortalama 4.5 milyon ton patates üretiyor. Üretim bazı yıllar 4 milyon tona geriliyor,bazı yıllar 5 milyon tona çıkıyor. Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2018 1.Bitkisel Üretim tahminine göre 2017 yılında 4 milyon 800 bin ton olan patates üretiminin 2018’de 4 milyon 750 bin ton olacağı tahmin edildi.Kuru soğan üretimi ise, 2017 yılında 2 milyon 131 bin ton olurken, 2018’de 2 milyon ton olması bekleniyor.

Patateste hiç ithalat yapmayan Türkiye, üretimin çok olduğu yıllarda 200 bin ton civarında ihracat yapıyor. Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre, 2013 yılında 316 bin ton ihracat yapılırken, 2015’te 13 bin 283 ton ihracat yapılabildi. 2016’da 191 bin 488 ton, 2017’de ise 205 bin 341 bin ton ihracat gerçekleştirildi.Kuru soğanda ise yıllık ortalama 2 milyon ton üretiminin büyük bölümü iç piyasada tüketilirken yüzde 5’i Rusya, Irak, Suriye, gibi ülkelere ihraç ediliyor.

Savaş nedeniyle sağlıklı verilerin alınamadığı Suriye, dünyada patates üreten ülkeler arasında değil. Fakat, Türkiye'nin bu ülkeye patates ihraç ettiği biliniyor. Ekonomi Bakanlığı verilerine göre, Türkiye'den Suriye'ye 2015'te 127 bin dolarlık patates ihraç edilirken, 2016'da ihracat 12 milyon 975 bin dolara ulaştı. 2017'de ise 9 milyon 105 bin dolarlık patates ihracatı yapıldı. Türkiye'nin kontrolündeki Afrin ve El Bab bölgesinde Tarım Kredi Kooperatifleri'nin çabaları ile iki yıldan bu yana patates üretimi yapıldığı söyleniyor. Sözleşmeli olarak üretilen patates orada ki halkın geçimini sağlamak amacıyla başlatılan bir çalışma. Türkiye'de fiyat yükselince buradaki patatesin piyasaya verilmesi gündeme geldi. Sektör temsilcilerinden bazıları buradan sadece 20 Tır patates geldiğini söylerken, bazıları 400 ton, hükümet yetkilileri ise 4 bin ton ithalat yapıldığını söylüyor.

Türkiye'nin kontrolünde olan bir bölgeden getirildiği için, resmi bir ithalattan söz etmek pek mümkün değil. Kaldı ki, bu patatesi kimin getirdiği,hangi mevzuata dayanarak ithal edildiği de net olarak bilinmiyor.

Yıllık ortalama 4.5 milyon ton patates üreten 200 bin ton ihracat yapan Türkiye, 4 bin ton patatesle fiyat düşürebiliyorsa, üretimden dış ticarete uygulanan politikanın ne denli etkisiz olduğunu gösteriyor.

Özetle, Türkiye, patates ve soğanda kendine yeterli konumda. Doğru politikalarla üreticinin para kazandığı, tüketicinin uygun fiyata soğan ve patates tükettiği, biraz destekle ihracat yapılabilir istikrarlı bir yapı kurulabilir. Bunun yerine ithalatla fiyat düşürme politikası kısa vadede fiyatı düşürse de üretime ve üreticiye çok büyük zarar verir. Üstelik yeni ürün piyasaya girerken yapılacak ithalat üretimi bitirir. Eylül-Ekim’de kimse patates ekmez. O zaman daha çok ithalat yapılması gerekecek. Kırmızı ette olduğu gibi bu işin sonu dışa bağımlılıktır