Zilzâl Suresi’nde Elmalılı Hamdi Yazır merhumun anlayışıyla şunlar ifade ediliyor; “Yer o zaman yaman bir sarsıntı ile zangır zangır sarsıldığında… Ve içindeki ağırlıkları çıkarıp attığında… Ve insan ‘Ona ne oluyor’ dediğinde…  O gün yer, Rabbinin ona vahyetmesiyle haberlerini anlatacaktır. O gün insanlar, amellerinin karşılığı kendilerine gösterilmek için bölük bölük çıkacaklardır. Her kim zerre miktar hayrı işlemişse onu görecektir. Her kim zerre miktarı şer işlemişse onu görecektir.”

Hacc Suresi’nde, “Şüphesiz kıyamet vaktinin zelzelesi çok müthiştir.” (22/1) Vâkıa Suresi’nde, “Yer şiddetle sarsıldığı, dağlar parçalandığı, dağılıp toz duman haline geldiği zaman” (56/ 4-5) Müzemmil Suresi’nde “O gün yer ve dağlar dağılan kum yığınları olur.” (73/14)  Hakka Suresi’nde “Yer ve dağlar yerlerinden kaldırılıp bir çarpışla birbirine çarpıldığında” (69/14) buyuruluyor.

“Arzın içindeki ağırlıkları çıkarıp dışarı attığı zaman” ifadesinden, madenler ve petrol gibi benzeri hazineleri hatta şimdilerde bilmediğimiz değerli şeyleri anlayabiliriz. “Ve insan, buna ne oluyor? Dediği zaman “Bu ifade, korkunun büyüklüğünü gösterir; büyük şaşkınlık ve telaşı anlatan büyük bir belâ içindeki hali tasvir eder. 

Bazıları demişlerdir ki; kıyamet dehşeti karşısında “Vah bize bizi yattığımız yerden kim kaldırdı?” (Yâsin Suresi, 36/52) diyenler, “Bu ne hal, ne oluyor bu yere?” diyecekler. Müminler de “İşte Rahman’ın vaad ettiği şey budur. demek Peygamberler doğru söylemiş.”  (36/52)  diyecekler. Fakat bu fark, ikinci sûr’a üfleme ile dirilmededir. İlk zelzelede ise, mümin ve kâfir her insana umumu açıktır. “(Birinci defa)  Sûr’a üflendi, göklerde ve yerde olanlar korkudan düşüp bayıldılar. Ancak Allah’ın dilediği/diledikleri kaldı.”  (Zümer Suresi, 39/ 68)

 “O gün arz, Rabbinin ona vahyetmesiyle haberlerini anlatacaktır.” (99/4-5)  ifadesinden, yer bütün havadislerini hal diliyle ve sözlü olarak anlatacaktır. “Çünkü Rabbin arza vahyetmiştir.” (99/5) buyuruluyor. Vahiy, ilhamdan farklıdır. İlham, bildirmedir ama vahiy yaptırımcı bildirmedir. Yani vahyi alan mutlaka onun gereğini yerine getirme zorundadır. Bir mânada da, yer, üzerinde işlenen hayır ve şer her şeyi haber verecektir, demektir.

“O gün insanlar; amellerinin karşılığı kendilerine gösterilmek için bölük bölük çıkacaklardır.” (99/6) ifadesinden anlaşılıyor ki, o gün insanlar kabirlerinden mahşere doğru çeşitli şekillerde fırlayacaklardır. Kimisi yüz aklığı ile kimisi yüz karası ile kimisi selâmet, kimisi binekli, kimi yaya, kimisi serbest, kimisi zincirlerle bağlı olarak…  Hâsılı, kimisi mesud, kimisi bedbaht şekilde…  Yahut İbn-i Abbas’tan rivayet edildiği üzere  “O gün her insan topluluğunu önderleri ile çağıracağız” (İsrâ Suresi, 17/71) âyeti gereğince, her din ve millet sahibi ayrı olarak kendi önderleri arkasında. Yahut  “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız şekilde Bize geldiniz.”  (Kehf Suresi, 18/48) buyurulduğu üzere her fert ilk yaratılışı gibi tek başına olarak yahut bazılarının görüşünce, bölgelere göre dağılmış olarak ortaya çıkacaklar. Yahut mahşere geldikten sonra kimisi kitabını sağından almış, (amel defteri sağından alıp sevinenler) Cennete gitmek üzere; kimisi kitabını solundan veya arkasından almış Cehenneme gitmek üzere mahşerden ayrılacaklar.

“Zira her kim bir zerre miktarı hayır işlerse onu görecektir. Her kim de bir zerre miktarı şer işlerse, onu görecektir.” (99/7-8) ifadesine gelince: Zerre, görülür görülmez derecede, gayet küçük karınca demektir. Güneşin şuaında sezilebilen zerreciklere de denilir. İbn-i Abbas’tan rivayet edilmiştir ki; elini toprağa sokmuş kaldırmış, sonra üflemiş de “İşte bunlardan her biri bir miskal zerre” demiştir. İkisi de azlığa meseldir. Gerçi bizim bir zerre dediğimiz içinde bile bir âlem vardır. Fakat sorumluluğunu en az derecesi beşerî hissin ilgilenebileceği en küçük ölçü ile ifade edilmiştir. Asıl maksat ise en küçük bir hayır veya şerrin bile Allah katında kaybolmayacağını açıklamaktır. (Bu bilgiler bazı tasarruflar ile Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’an Dili Tefsiri’nde aktarılmıştır.)

Zilzâl Suresi’nden öğreneceğimiz, özümseyeceğimiz ve hayata geçireceğimiz pek çok güzellikler var…  Dikkatle mütalaa ve müzakere etmeye gayret ve devam edelim.